میراث ۲۵۰۰ ساله در لهجه اصفهانی

در این نشست منصور قاسمی، پژوهشگر و زبان‌شناس با گرامیداشت یاد و خاطره زنده‌یاد مسعود پورریاحی درباره تفاوت گویش و لهجه اظهار داشت: گویش دارای نظام آوایی، واژگانی و دستور زبانی است اما در لهجه تنها نظام آوایی و گاه واژگانی داریم و نظام دستور زبانی در لهجه حاکم نیست.

وی با بیان اینکه زبان‌های باستانی در بخش زبان‌های آریایی شامل زبان‌های بخش اروپا و بخش آسیا می‌شود، افزود: بخش اروپایی شامل زبان‌های لاتین، سلتی، اسلاوی، بالتیک و یونانی باستان و بخش آسیایی شامل زبان‌های هندی و ایرانی است. زبانی ایرانی باستان نیز به زبان‌های مادی، سکایی، هخامنشی یا فارسی باستان و اوستایی تقسیم می‌شود. همچنین در بخش گویش‌ها و در حوزه ایران مرکزی شاهد واژه‌ها و ریشه‌های این چهار زبان هستیم.

قاسمی تأکید کرد گویش‌ها و لهجه‌ها در کشورمان با سرعت بالایی رو به زوال و نابودی می‌رود؛ بنابراین باید پرداخت عمیقی درباره گویش‌ها و لهجه‌ها و ثبت آنها داشته باشیم و مردم نیز این میراث معنوی را بشناسند و گویش‌ها و لهجه‌های خود را حفظ کنند.

این زبان‌شناس گفت: متأسفانه در بسیاری از شهرهای ایران گویش‌ها و لهجه‌ها در محیط خانه‌ها و محیط‌های فامیلی باقی مانده است و به کوچه و بازار راه پیدا نمی‌کند که ناشی از عدم شناخت ما از میراث معنوی گذشتگان است که موجب شده این میراث معنوی گران‌بها به راحتی رو به انحطاط برود.

وی با بیان اینکه گویش‌ها شیوه‌های گفتاری متفاوتی دارند که به آن لهجه می‌گوییم، تصریح کرد: در استان اصفهان گویش‌های میمه‌ای، وزوانی، خوانساری، گلپایگانی، نائینی و انارکی داریم و اگر به این مناطق سفر کنید می‌بینید که در روستاهای پیرامون همان گویش‌ها را با لهجه‌های خاص تلفظ می‌کنند. لهجه‌ها دارای نظام آوایی هستند که ۱۰ تا ۲۰ درصد با گویش‌ها فاصله دارند. تعداد واژه هر لهجه با لهجه دیگر متفاوت است و در گویش‌های استان اصفهان که تعدادشان زیاد است، لهجه‌ها را ضرب در ۱۰ می‌کنیم.

قاسمی با اشاره به ریشه‌های لهجه اصفهانی در فارسی باستان بیان کرد: نظام دستوری حرف «آ» در فارسی باستان در لهجه اصفهانی نیز جاری است. «آ» در فارسی باستان ۳۲ نقش متفاوت می‌گیرد؛ برای مثال از ۲۵۰۰ تا ۲۶۰۰ سال پیش «آ» در فارسی باستان پیش یا پس از اسم به‌کار برده می‌شده که هم‌اکنون در لهجه اصفهانی هم رعایت می‌شود. همچنین «آ» در فارسی باستان به‌عنوان پیشوند فعل امر به‌کار برده می‌شده که در لهجه اصفهانی هم دیده می‌شود.

نباید به لهجه اصفهانی نگاه طنز داشت

این اصفهان‌شناس با تأکید بر اینکه نباید به لهجه اصفهانی نگاه طنز داشت، اضافه کرد: زمانی که تئاتر اصفهان در کشور مطرح شد، نگاه مردم به لهجه اصفهانی نگاهی طنز بود در صورتی که لهجه اصفهانی یک میراث معنوی و یکی از لهجه‌های غنی کشور است که ارتباط تنگاتنگی با فارسی باستان و میانه دارد.

وی افزود: اهمیت زبان‌ها و گویش‌ها به حدی است که در تیم‌های باستان‌شناسی در کشورهای مختلف زبان‌شناسانی حاضر هستند و به رمزگشایی معماهایی که در کشفیات جدید وجود دارد کمک می‌کنند.

قاسمی با بیان اینکه لهجه‌های گوناگون در ایران به فارسی میانه متصل می‌شوند، گفت: اما گویش‌ها در ایران به فارسی باستان و زبان‌های اوستایی و آریایی وصل می‌شوند؛ بنابراین گویش‌های متداول در استان اصفهان قدیمی‌تر از لهجه‌ها هستند. هم‌اکنون ما ۸۰ درصد واژه‌های فارسی میانه را متوجه می‌شویم اما فارسی باستان را نه و زمانی فارسی باستان را می‌فهمیم که با گویش‌هایی که به این زبان وصل می‌شوند آشنایی داشته باشیم.

این پژوهشگر و زبان‌شناس با اشاره به استقرار سه قوم آریایی در خطه اصفهان ادامه داد: در دوران اسلامی نیز مردمانی از دیلمستان، خجند، نیشابور و طوس در اصفهان مستقر شدند و در نسل‌های دوم و سوم خود لهجه اصفهانی به خود گرفتند و ادامه دادند. در دوران صفوی نیز شاهد کوچ ارامنه و آذری‌ها به اصفهان بوده‌ایم که هم‌اکنون به لهجه اصفهانی سخن می‌گویند.

وی با اشاره به تنوع گویش‌ها در ایران گفت: ایران جزو معدود کشورهایی است که چنین تنوعی در گویش دارد. در استان‌های اصفهان و سمنان بیشترین تعداد گویش‌های باقی‌مانده وجود دارد که قدمت بسیاری دارند. در واقع در کنار میراث تاریخی و فرهنگی، گویش‌ها و لهجه‌ها میراث معنوی کشورمان هستند که باید در حفظ آنها بکوشیم.

قاسمی با بیان اینکه تمایز لهجه اصفهانی با سایر لهجه‌ها به چند عامل برمی‌گردد، بیان کرد: لهجه اصفهانی ساختارمند است و کاربری آواهای کلیدی دارد. از طرف دیگر، در لهجه شیرازی و یزدی خطا، شکستگی و سایش زیاد است که در لهجه اصفهانی این‌طور نیست و شکل باستانی زبان را در لهجه اصفهانی بیشتر شاهد هستیم.

این پژوهشگر خاطرنشان کرد: علاوه بر لهجه اصفهانی، در لهجه‌های شهرهای سده یا خمینی‌شهر و شهرضا شاهد این ساختارمندی و غنا هستیم. شاید امتیاز لهجه اصفهانی نسبت به لهجه‌های سایر شهرها ارتباط آن با فارسی باستان، اوستانی و فارسی میانه باشد.

وی گفت: در لهجه اصفهانی امروزی با تمام کمالاتی که دارد، کسره در واژه‌ها به میزان زیادی به ‌کار برده می‌شود که یکی از اشکالات آن محسوب می‌شود. سابقه کاربرد کسره به‌جای «فتحه» و «ی» کوتاه و در حدود ۴۰۰ سال است و به نظر می‌رسد از دوره صفوی و طی هم‌نشینی با اقوام گوناگون به آن وارد شده باشد.